TidBITS#875, 16 april 2007

Het grote nieuws deze week is dat Mac OS X 10.5 Leopard pas in oktober 2007 zal uitkomen, zodat Apple zich kan concentreren op de iPhone. Wij hebben nadere info en reacties van prominente Mac-gebruikers. Apple behoeft ook aandacht vanwege de introductie van Final Cut Studio 2, dat onder andere Final Cut Pro 6, Motion 3, Soundtrack Pro 2 en Compressor 3 bevat alsmede een nieuw programma voor video-professionals, Color. Om niet achter te blijven kondigde Adobe aan dat Creative Suite 3 per direct verkrijgbaar is en gaf het bèta-versies uit van Premiere Pro en After Effects. We kijken ook even naar de AirPort Extreme N Firmware 7.1 Update en de publieke bèta van Nisus Writer Pro. Verder een aantal mogelijke toekomstige technologieën voor batterijen, beeldschermen en netwerken. Tot slot: mogen wij de autosleutels? TidBITS is 17 geworden!

De Nederlandse editie van TidBITS is een letterlijke vertaling van de oorspronkelijke Engelse versie. Daarom is het mogelijk dat een deel van de inhoud niet geldt in bepaalde landen buiten de VS.

Leopard uitgesteld tot oktober 2007

Leopard blijft nog enkele maanden in de kooi. In een verklaring vorige week kondigde Apple aan dat Mac OS X 10.5 Leopard niet zal verschijnen voor oktober 2007. De vertraging wordt veroorzaakt doordat het bedrijf zich concentreert om iPhone gereed te krijgen voor juni, dat vereist "het lenen van enige top software-ontwikkelaars en QA-bronnen van ons Mac OS X-team", volgens de verklaring. De iPhone blijft volgens berichten op schema, en degenen onder ons die niet volstrekt afhankelijk van hun GPS zijn hopen dat dit goed voor Leopard zal zijn.

De verklaring zegt dat Apple van plan was om Leopard te laten verschijnen op de Worldwide Developer Conference (WWDC) in juni. Nu zal een "bijna definitieve versie" getoond worden op de conferentie en gegeven worden aan bezoekers voor laatste testen voorafgaande aan de verschijning. Het is afwachten of eerdere net bekende eigenschappen van Leopard tijdig voor WWDC zullen worden toegevoegd ; zoals we schreven in "Mac OS X 10.5 Leopard voorbeschouwd op WWDC 2006" (2006-08-07), "Jobs gaf een overzicht van tien nieuwe of verbeterde eigenschappen, te vinden in Leopard, en refereerde uitgebreid aan andere 'geheime' eigenschappen die niet getoond zouden worden..." Zeker geeft het uitstel Apple meer tijd om nieuwe eigenschappen te testen en te implementeren samen met degenen die al aangekondigd waren.

Apple kondigt Final Cut Studio 2 en Final Cut Server aan

Bij de opening van de National Association of Broadcasters (NAB) conference van deze week, vernieuwde Apple zijn lijn van professionele video-software, die gebundeld verkrijgbaar zal zijn onder de naam Final Cut Studio 2. De studio bevat Final Cut Pro 6, Motion 3, Soundtrack Pro 2 en Compressor 3; DVD Studio Pro 4 zit er ook bij maar is niet opgewaardeerd (misschien vanwege de nog immer voortwoedende hoge definitie-formatenoorlog tussen Blu-Ray en HD-DVD). Hier komt wel bij dat Apple een nieuw programma toevoegt, Color, dat professionele kleuraanpassing mogelijk maakt.

De studio komt in mei op de markt voor $1.300; eigenaren van Final Cut Studio kunnen een upgrade kopen van $500, en eigenaren van individuele versies van Final Cut Pro of Production Suite kunnen die upgraden voor $700. De programma's zijn alleen als studio beschikbaar en worden niet apart verkocht.

Los hiervan heeft Apple Final Cut Server geïntroduceerd, een nieuw programma voor het beheer van grote hoeveelheden video- en audio-fragmenten die doorgaans bij grote projecten worden gebruikt, en deze te laten gebruiken door de verschillende leden van het creatieve team. Final Cut Server kost $1.000 voor een 10-gebruikerslicentie of $2.000 voor een licentie zonder gebruikerslimiet; en ook al lijkt dit aan de prijzige kant, wij hebben begrepen dat de toeschouwers op de NAB jubelden over hoe goedkoop deze software is ten opzichte van andere videoproductiekosten. De software komt ergens in het derde kwartaal van 2007 uit ("zomer" in Noord Amerika).

Final Cut Pro 6 -- De laatste grote update van Final Cut Pro bracht native-ondersteuning voor HDV video en multi-camerabewerking maar dat is alweer twee jaar geleden en videobewerkers hebben uitgekeken naar waar Apple nu mee zou komen. (Het gat van twee jaar tussen versie 5 en 6 is vooral te wijten aan het herprogrammeren van Cut Pro voor Intel-Macs.) De laatste revisie daarentegen lijkt voornamelijk gericht te zijn op het dusdanig uitbreiden van Final Cut Pro dat het iedere videoklus aan kan. Final Cut Pro 6 biedt nu een open formaat Tijdlijn dat video aan kan in verschillende formaten en frame-rates. Je kan er dus bijvoorbeeld gemakkelijk 1080i HD, 720p HDV, SD PAL van 25 frames per seconde (fps) combineren met SD NTSC van 30 fps en SD NTSC van 24 fps mee combineren in hetzelfde project. Een mooie functie hierbij is dat de clip die je in de Tijdlijn sleept, het uitgangsformaat bepaald, in plaats van dat je dat van te voren moet bepalen.

Final Cut Pro 6 introduceert ook Apple ProRes 422, een nieuw formaat dat een hoge videokwaliteit belooft bij kleine formaten. Tijdens de aankondiging van Apple liet men zien hoe 1 TB ongecomprimeerde HD video geconverteerd werd tot 170 GB aan ProRes 422 video zonder waarneembaar verlies aan kwaliteit. Dit formaat is ontworpen om dataverzendingen op een Apple Xsan opslagnetwerk te versnellen als je met video werkt op een laptop, of te maken hebt met niet-eigen cameraformaten.

Andere nieuwigheden zijn onder meer een SmoothCam-functie voor het gladstrijken van wiebelig beeldmateriaal en ondersteuning voor FxPlug-filters en -overgangen, de plug-intechnologie die tegenwoordig wordt gebruikt in Motion.

De grootste overkoepelende verandering die de meeste videobewerkers zal raken is de integratie van Final Cut Pro met andere programma's in de suite. Om een voorbeeld te geven: clips kunnen van Final Cut Pro naar Motion worden gezonden en effecten gemaakt in Motion 3 kunnen direct worden aangepast in Final Cut Pro, inclusief 'drop zones' en tekstvelden; de veranderingen worden dan in beide programma's doorgevoerd.

Color -- Color is het gevolg van de aankoop door Apple van Silicon Color's Final Touch, een professioneel gereedschap voor het corrigeren van kleur in video. Een videobewerker kan Color gebruiken om een consistente kleur te behouden in meerdere takes of een bepaald uiterlijk te creëeren door het hele project heen; Apple gebruikte als voorbeeld de film van de gebroeders Coen "O Brother, Where Art Thou", waarin gebruik wordt gemaakt van een rustiek verbleekt kleurenpalet, om aan te tonen waartoe Color in staat is. (In een web interview, geven Joel en Ethan Coen aan dat dit de eerste film was die is geconverteerd naar een digital intermediate (DI) formaat en vervolgens kleurgecorrigeerd was met behulp van de computer - hoewel natuurlijk niet met Color.)

Motion 3 -- Apple is de diepte ingegaan met hun motion-graphics programma - in de zin dat ze gereedschappen hebben toegevoegd voor drie dimensionale effecten. Motion 3's 3D multiplane omgeving geeft ontwerpers de vrijheid camera's in iedere positie op te stellen en vervolgens objecten zoals lichten, bewegingspaden, deeltjes en andere elementen te manipuleren. Ook nieuw is point tracking en match moving, waardoor objecten dingen in videoclips kunnen volgen; een voorbeeld op de Motion 3 webpagina toont een simulatie van een computerscherm in het scherm van de ingebouwde GPS van een auto.

Een nieuw verf-gereedschap laat gebruikers vectorlijnen maken (zoals met een drukgevoelig tablet) die kunnen worden weergegeven in een keur aan kwaststreken of geanimeerde deeltjes. Audio-gedrag kan effecten beïnvloeden afhankelijk van geluidsfrequenties; zo kan een verstoringseffect zichtbaar worden als een geluidsspoor een bepaald volume bereikt of een bepaalde toonhoogte.

Soundtrack Pro 2 -- Soundtrack Pro 2 bevat een herziene interface die er bekender uitziet voor bewerkers die gewend zijn in Final Cut Pro te werken. De Tijdlijn is gecombineerd met de Waveform Editor. Ook is er functionaliteit toegevoegd om 5.1 surround sound aan te passen (hetgeen waarheidsgetrouw kan worden afgespeeld in Final Cut Pro 6). Andere verbeteringen zijn onder meer een Take Manager voor het combineren van verschillende takes (zoals van dialoog loop-sessies) en een multi-point video HUD om het makkelijker te maken geluidseffecten en andere audio te placeren.

Zoals te verwachten is Final Cut Studio 2 een suite die computerkracht vereist, vooral van de grafische kaart; kijk dus goed naar de systeemeisen minimum en aanbevolen configuraties.

AirPort Extreme N firmware 7.1 update

Enkele dagen na de publicatie van "Take Control of Your 802.11n AirPort Extreme Network" heeft Apple een heel kleine firmware-upgrade uitgebracht voor enkele beveiligingsproblemen met de AirPort Extreme Base Station met 802.11n (wat ik Extreme N noem).

Beveiligingsverbeteringen -- De 7.1 firmware release dicht een gat in de Internet Protocol-technologie van de volgende generatie die is ingebouwd in de Extreme N (en eigenlijk ook in Mac OS X). IPv6, zoals het officieel wordt genoemd, zal op termijn de welbekende notatie met vier cijfers van het huidige IPv4-adresseringssysteem vervangen. De adresruimte van 128 bits van IPv6 is verscheidene keren groter dan de 32 bits waar IPv4 mee werkt, en zal gecombineerd worden met voordelen zoals automatisch doorzenden van adressen over routers waardoor het een echt mobiel IP biedt. Dit houdt in dat je laptop een statisch IP-adres kan gebruiken dat toegekend en beheerd is door je thuisnetwerk, ongeacht waar je je bevindt.

Voorlopig is IPv6 alleen nog maar in gebruik bij sommige ondernemingen, academische instellingen en backbone-netwerken. Onderzoekers en anderen hebben IPv6-tunnels gecreëerd waardoor je over een IPv4-netwerk verbinding kunt maken met IPv6-eindpunten. De Extreme N biedt standaard ondersteuning voor deze eigenschap - en eigenlijk doet hij dit een beetje te goed want in de fabrieksconfiguratie van de Extreme N is 'tunneling' ingeschakeld. Zoals uitgelegd in Ars Technica, zouden hierdoor externe verbindingen over SSH en andere diensten met computers op het lokale netwerksegment van het basisstation mogelijk worden, zelfs zonder dat de gebruiker dit weet. (Dit kan pas op voorwaarde dat voldaan is aan een hele reeks factoren, maar 'tunneling' maakt het mogelijk.)

Firmware Update 7.1 verandert de fabrieksinstelling in blokkeren van binnenkomende IPv6-verbindingen. De upgrade verandert geen bestaande configuraties, maar alleen configuraties die worden gemaakt wanneer je een harde reset van de unit uitvoert (zodat de fabrieksinstellingen weer worden hersteld).

Apple raadt aan om het AirPort-hulpprogramma te gebruiken (Geavanceerd > tab IPv6) om "Blokkeer inkomende IPv6 verbindingen" te activeren. Je zou ook Link-Local Only kunnen kiezen in de IPv6 Modus, waardoor IPv6 tot het lokale netwerk wordt beperkt, zodat alleen apparaten op het lokale netwerk IPv6 naar en van het basisstation kunnen routeren. Beide mogelijkheden voorkomen de toegang tot het netwerk voor andere machines vanaf het internet. Voer deze veranderingen uit en klik op Update voor elk profiel dat je voor je Extreme N hebt gemaakt.

De andere verbetering lost een probleem met gedeelde schijven op. Met de Extreme N kun je met AFP (algemeen bekend als AppleShare) en Samba (in technische kringen bekend als SMB/CIFS) partities van schijven delen die via USB met het basisstation verbonden zijn. Met het lek dat Apple nu dicht, was het tot nu toe mogelijk voor gebruikers die niet over het wachtwoord beschikten om toch de bestanden te zien op volumes die gedeeld worden vanaf een Extreme N met toegangscontrole via de methode van een schijfwachtwoord.

Met andere woorden: als je delen van USB-schijven niet gebruikt of niet van plan bent te gebruiken, kun je de IPv6-instellingen net zo goed veranderen zoals ik heb gedaan of zoals Apple voorstelt en deze upgrade overslaan.

Updaten met AirPort-hulpprogramma -- De update is een goede gelegenheid om de nieuwe interne update eigenschap van het AirPort-hulpprogramma 1.0.1 in actie te zien. Deze eigenschap is zelf ook pas geïntroduceerd met de AirPort Base Station Update 2007-001 op 29 maart 2007. Met automatisch updaten controleert het programma de Apple-site op nieuwe software wanneer je het AirPort-hulpprogramma start of > Check for Updates in het AirPort-hulpprogramma selecteert.

Als er een update is, verschijnt een dialoogvenster met "New base station firmware is available". Je kunt op Show Details klikken voor meer informatie, Cancel om af te sluiten (en later te updaten) of Download. Klik op Download om eventuele vereiste bestanden te downloaden; tijdens het downloaden staat een voortgangsbalk op het scherm met wat uitleg bij het bestand dat wordt gedownload. Met Firmware Update 7.1 is dat het enige bestand dat wordt gedownload. Na het downloaden klik je op Update om de software te installeren. Het dialoogvenster verandert in een bericht dat een installatie van firmware loopt op een bepaald basisstation. Blijkbaar zou je met de software meerdere achtereenvolgende installaties kunnen uitvoeren op basisstations die de nieuwe firmware nodig hebben.

Ten slotte herstart het basisstation zodra de nieuwe firmware erop staat. De led op de voorkant brandt oranje terwijl het basisstation de firmware in het herschrijfbare persistente geheugen schrijft, wat in mijn geval twee-drie minuten heeft geduurd. Daarna start de Extreme N normaal op.

Om terug te keren naar de 7.0 firmware, ingeval van problemen, zou je je originele AirPort-hulpprogramma opnieuw moeten installeren van de cd die bij de Extreme N was geleverd. Apple heeft dan wel een pagina die gewijd is aan firmware-downloads, maar de 7.0 of 7.1 release staat hier nog niet op. Ik heb de installatie van oudere firmware-releases besproken in "Revert to Older Firmware" in Appendix C van "Take Control of Your 802.11n AirPort Extreme Network."

Adobe lanceert Creative Suite 3, biedt bèta's aan

De recent aangekondigde revisies van het vlaggenschip van Adobe, de software voor ontwerpen, internet, interactiviteit, video, en pagina-opmaak die samen worden verkocht onder de naam Creative Suite 3 (CS3) zijn nu leverbaar (zie "Adobe Announces Creative Suite 3 Plans, Pricing, Dates", 2007-04-02). De onderneming had "april" opgegeven voor de eerste vier van zes afzonderlijke edities: Design en Web verkrijgbaar in Standard- en Pro-releases. De laatste twee edities, één met alle 13 programma's van Creative Suite 3, en de andere toegespitst op videobewerking en -productie, komen uit in het derde kwartaal van 2007.

De vernieuwde reeks programma's die nu verkrijgbaar zijn, zijn universal binaries voor Mac OS X, zodat nu eindelijk de kracht van Intel multi-core processoren kan worden gebruikt. In een zet die misschien niet echt toevallig was, heeft Apple vorige week de beschikbaarheid van Mac Pro-desktops met 8 kernen (twee processoren met vier kernen) aangekondigd (voor details, zie "Apple brengt Mac Pro's met 8 kernen op de markt," 2007-04-09).

Adobe's voorvertoning van video -- Tegelijk met de National Association of Broadcasters (NAB) conferentie van deze week heeft Adobe ook bèta's uitgebracht van zijn videobewerkings- en video-effectenapplicaties die er binnenkort aankomen, Premiere Pro CS3 en After Effects CS3 Pro. De eerste betekent de terugkeer naar de Mac voor de videobewerkingsapplicatie van Adobe, die sinds 2003 alleen nog maar voor Windows bestond.

Op de NAB heeft Adobe ook Adobe Media Player voorgesteld, software die voor video, Flash, en webpagina's wel eens zou kunnen betekenen wat Acrobat Portable Document Format (PDF) en Acrobat Reader zijn geworden voor gedrukte en voorvertoonde pagina's. Met de Adobe Media Player kunnen ontwerpers offline media ontwerpen voor latere weergave met formaten die normaal in een webpagina worden ingevoegd.

Adobe Media Player zal abonnementen op videofeeds mogelijk maken, feedback ratings van afgespeelde video's, en ander gereedschap die duidelijk ontworpen zijn voor narrowcasting en broadcasting van video-content - vooral wanneer je leest over de grote verscheidenheid aan reclame- en branding-features die beschikbaar zijn voor content-producers in de speler. De gratis speler wordt beschikbaar later in 2007 als een bèta en een finale versie komt er vóór het eind van het jaar.

Adobe vs. Microsoft -- De Wall Street Journal probeert wat olie op het vuur te gooien wat betreft de concurrentie tussen Adobe en Microsoft met een artikel vorig weekeinde, "Microsoft, Adobe Set a Collision Course". Het gaat natuurlijk over Microsoft dat Adobe met zijn Flash en zijn creatieve applicaties wil aanpakken, en Adobe dat de Windows Media Player pareert door de dominantie van Flash voor embedded videoweergave op YouTube en elders in de verf te zetten.

Het artikel meldt dat Silverlight van Microsoft in grote lijnen zal werken zoals Flash, en dit ook met Mac OS X en meerdere browsers. Jarenlange ervaring om Windows Media Player goed te laten samenwerken met andere applicaties is niet bepaald bemoedigend. Bovendien kun je Expression Studio van Microsoft nauwelijks een concurrent voor CS3 noemen, aangezien kritieke onderdelen (onder meer een Photoshop-concurrent) ontbreken, en het feit dat sommige componenten van de suite al jaren in bèta zijn is niet echt goed nieuws.

Microsoft heeft vroeger ook al eens geprobeerd om Adobe het onderspit te laten delven op gebieden waar Adobe sterk staat. De reus van het besturingssysteem en de Office suite wilde PDF vervangen door zijn eigen readers en uitwisselingsdocumenten waarvoor je geen exemplaar nodig hebt van de applicatie waarmee ze gemaakt zijn om ze te kunnen weergeven. Het is duidelijk dat de talrijke pogingen van Microsoft in de loop der jaren geen verandering in de situatie hebben gebracht waarbij Acrobat praktisch het monopolie heeft.

Daar zijn drie redenen voor: Adobe heeft zijn PDF-specificatie openbaar gemaakt, zodat derden (waaronder Apple) hun eigen compatibele writers en readers konden maken; met de hulp van de prepress-branche heeft Adobe van PDF een eindformaat gemaakt voor het voorbereiden van bestanden voor drukpersen, en niet meer alleen maar een methode om een 'job' te 'proofen'; en Adobe maakt zich niet druk om welk programma een PDF-bestand maakt, alleen dat elk programma dergelijke bestanden kan maken.

Voor ons is dit geen eerlijke strijd: Adobe heeft de harten en de geesten van grafische ontwerpers al meer dan twintig jaar ingepalmd. Microsoft heeft geen enkele kans om het te halen, tenzij zij superieur gereedschap uitbrengen, en niet alleen maar gereedschap dat op beperkte gebieden maar net even veel biedt.

Nisus Writer Pro publieke bèta verschenen

Ik was indertijd een enorme fan van Nisus Software's Nisus Writer in de dagen van het klassieke Mac OS. In wezen berustte het iedere week produceren van TidBITS op een verzameling macro's die ik voor Nisus Writer schreef. Maar het programma maakte nooit de sprong naar Mac OS X, en toen we verleden jaar overgingen naar onze nieuwe uitgavegeneratie zie "Achter het TidBITS-gordijn," 2006-09-11), hoefde ik Nisus Writer niet langer toe te passen in Classic mode. Natuurlijk had Nisus Nisus Writer Express enkele jaren daarvoor uitgebracht, maar dat was een bleke schaduw van de originele Nisus Writer, en dat alles maakt me nog meer verheugd te horen dat ze nu een publieke bèta van Nisus Writer Pro hebben uitgegeven voor Mac OS X, de applicatie die verondersteld wordt de originele Nisus Writer te vervangen.

Nieuwe eigenschappen in Nisus Writer Pro ten opzichte van de Express-versie waarop het gebaseerd is zijn: het maken van op stijl gebaseerde inhoudsopgaves; indexering; bookmarks naar locaties in het document; dwars-verwijzingen naar bookmarks, voetnoten, en lijsten; attribuutgevoelige zoek-en-vervang; zwevende afbeeldingen met tekstomloop; aangepaste regelnummering; weduwen-en-wezen controle; verbeteringen aan de Nisus Macro-taal; en meer flexibiliteit bij stilering van voetnoten en eindnoten, samen met voetnoten die meerdere pagina's kunnen omvatten.

Met de eerste editie van Nisus Writer Pro probeert Nisus Software de zo zeer gemiste functionaliteit van de klassieke Nisus Writer terug te brengen, dat betekent dat de meeste van deze eigenschappen er op gericht zijn om de kern van de tekstverwerkingspotentie van de applicatie te verhogen. Echter, conversaties die ik met het bedrijf de laatste jaren voerde lieten me geloven dat ze open staan om eigenschappen toe te voegen waardoor Nisus Writer Pro zich onderscheidt van andere huidige tekstverwerkers, zoals ingebouwde mogelijkheden tot redactionele samenwerking. Ik zou het ook waarderen als Nisus Writer Pro algemene markeertalen zou ondersteunen en in staat zou zijn te fungeren als 'front-end' van blogs en andere webpublicatiesystemen - ook is het essentieel dat een moderne tekstverwerker in staat is om "te printen naar het Web" net zoals hij woorden op papier overbrengt. Zo ook een ander gebied waarop Nisus Writer Pro zich zou kunnen profileren, zou het genereren zijn van echt goede PDF's, compleet met inhoudsopgaven, PDF-bookmarks, gelinkte verwijzingen, en meer.

Prijs noch verschijningsdatum zijn bepaald, wel mikt Nisus Software op uitgave in "lente 2007", dat betekent vermoedelijk "voor juli". Voor de Nisus Writer Pro publieke bèta is Mac OS 10.3.9 of later vereist, en 10.4 of later voor volledige rechts-naar- links tekstondersteuning; het is een 40 MB download. Onnodig te zeggen dat er geen technische ondersteuning is behalve een discussieforum, en dit is bèta software, je zou dus bij gebruik gegevens kunnen kwijt raken (al kan het iedere minuut automatisch opslaan, dat maakt het onwaarschijnlijk dat je veel werk zou verliezen).

FutureBITS: Zoete batterijtjes, snellere P2P, Nanofiber-beeldschermen

Het voorspellen van de toekomst is lastig, maar zoals wijlen Macintosh-schrijver Cary Lu eens opmerkte, is alle technologie die we de komende vijf jaar in producten zien, nu te vinden in onderzoekslaboratoria. Met Cary's opmerking in het achterhoofd, ga ik nieuws over onderzoeksprojecten die onze technologische wereld kunnen beïnvloeden, in de gaten houden. Ik doe geen beloftes, als ik in staat was projecten te voorspellen die zouden kunnen leiden tot een innoverend product, was ik een investeerder en geen schrijver. Maar het is altijd leuk om te bedenken wat producten zouden kunnen zijn als ze … toepasten.

Op suiker gebaseerde batterijen -- Last van batterijen? Onder leiding van electrochemist Shelley Minteer, hebben onderzoekers van de Saint Louis University een brandstofcel-batterij gedemonstreerd die vertrouwt op enzymen die suiker omzetten in energie en daarmee water achterlaten als het belangrijkste bijproduct. Suiker, de energiebron voor de meeste levende organismen, is goedkoop en overal verkrijgbaar en hoewel de beste bron die tot nu toe getest is normale tafelsuiker (sucrose) was, opgelost in water, is glucose, frisdrank zonder prik, gezoete mixdrankjes en zelfs boomsap succesvol gebruikt. Anderen hebben vergelijkbare, op suiker gebaseerde brandstofcellen ontwikkeld, maar Minteer claimt dat de hare de krachtigste en de tot nu toe langstdurende is. Omdat kracht en levensduur de belangrijkste zwakke punten van alternatieve voedingsbronnen zijn, is de vraag of deze criteria verbeterd kunnen worden tot het punt dat een brandstofcel de voeding kan zijn van een mobiele telefoon, iPod, laptop of ander draagbare elektronische apparaten. Denk je eens in, je mengt een suikeroplossing, giet de helft in je iPod en doet de andere helft in het waterbakje voor je parkiet.

Sneller P2P-downloaden -- Bestanden delen via peer-to-peer-netwerken is veel meer dan alleen maar het overtreden van de copyright-regels. De technologie is interessant voor hoe het massale bandbreedte-belasting verdeelt over een grote groep gebruikers. Bandbreedte kan goedkoop zijn, maar het is niet gratis en het verdelen van de belasting helpt alle gebruikers in het systeem. Volgens een persbericht van Carnegie Mellon University, hebben David G. Andersen van Carnegie Mellon en Michael Kaminsky van Intel Research Pittsburgh een techniek ontwikkeld genaamd "handprinting" waarmee P2P-clients vergelijkbare, maar niet identieke, brokken gegevens kunnen herkennen, en hebben zij dit gebruikt in een nieuw systeem genaamd "Similarity-Enhanced Transfer" (SET) dat de populaire BitTorrent P2P-aanpak verre overtreft. Technologieën zoals deze, kunnen Apple's bandbreedte-rekeningen aanzienlijk verlagen bij het verspreiden van enorme aantallen software-updates, zoals de 300+ MB 10.4.9 combo-updater, of HD-video van de iTunes Store. Ik kan me zelfs een aanpak inbeelden waar het bijdragen van je bandbreedte om anderen te helpen aangeschaft materiaal van de iTunes Store te downloaden, jouw krediet geeft die je kunt gebruiken bij toekomstige aankopen.

Flexibele Nanofiber-beeldschermen -- Een van de beperkingen van moderne elektronica is het rigide, meestal uiterst breekbare beeldscherm. Er is veel onderzoek gegaan naar verschillende manieren om flexibele beeldschermen te maken, maar het recentste veelbelovende onderzoek komt van een interdisciplinaire groep op Cornell University in de vorm van kleine, zeer kleine, "nanolampen", of licht uitzendende nano-glasvezels. De 200 nanometer-brede glasvezels zijn zelfs kleiner dan de bandbreedte van het licht dat ze uitzenden, wat ze tot uiterst precieze lichtbronnen maakt. Problemen zijn er nog genoeg: de nanoglasvezels zover te krijgen voldoende helder licht uit te zenden in de gewenste kleuren, in staat zijn de hoeveelheid uitgezonden licht te controleren van of individuele nanoglasvezels of voldoende kleine groepjes om adresseerbare schermpixels te krijgen en ervoor zorgen dat de nanoglasvezels voldoende duurzaamheid en levensduur bieden. Produceerbaarheid is verder ook altijd een zorg, hoewel de nanoglasvezels relatief eenvoudig gemaakt zijn middels een techniek die "electrospinning" heet. Ik verwacht dat Cornell's onderzoek nog jaren verwijderd is van gebruik in een commercieel product, maar we kunnen alvast dromen van grote schermen die als een wandtapijt op de muur hangen, of kleine schermen die in kleding gewoven zijn.

Het mysterie van de verschijningsdatum van Leopard: opgelost

[Langzaam verschijnt een donkere straat. Een man staat tegen een lantaarnpaal geleund, de gele gloed verlicht zijn verkreukelde pak en verweerde gleufhoed. Hij richt zich op, en terwijl hij wegloopt over de stoep en ondertussen steels zijn omgeving in de gaten houdt, spreekt hij in een lage, rauwe stem, verhard door frustraties.]

Het was donderdagnacht en het was me niet gelukt. Ik had werk gedaan voor een vaste klant, een kleine roodharige die me regelmatig belde. Soms was dat voor informatie. Deze opdracht klonk gemakkelijk: uitvinden wanneer Apple Computer Leopard gaat uitbrengen, de nieuwste versie van hun besturingssysteem. Maar om bronnen te vinden die uit de school willen klappen over Apple is altijd moeilijk. Ze zijn altijd bang, bang om hun baan, contract of erger te verliezen. Ik snap het wel, Apple houdt zijn geheimen beter voor zich dan welk bedrijf in de stad dan ook en treedt hard op tegen degenen die hun mond voorbij praten. Of dat is tenminste wat er op straat gezegd wordt. Niemand weet eigenlijk wat er echt gebeurde met hen die betrapt werden op kletsen, ze verdwenen gewoon.

Apple was goed, dat moest je toegeven. Leopard zelf was geen geheim, iedereen wist dat het eraan zat te komen, en Apple had zelfs gezegd "in het voorjaar". Maar degenen die het konden weten, zeiden dat het voorjaar nooit gehaald kon worden, dat Leopard gewoon nog niet af was. Timing is alles in deze wereld en mijn klant wilde die insidersinformatie, zodat ze de eerste zou zijn om op de markt te komen met een hele stal aan Leopard-boeken. Slimme meid, en ik had absoluut geen zin om haar teleur te stellen. Het nieuws was net doorgesijpeld dat Apple Leopard had uitgesteld tot oktober en iedereen in de straat wist het. Ik keek er niet naar uit om haar dit nieuws te vertellen.

Op weg naar haar kantoor stopte ik voor een whiskey in een bar waar ik vaak kom. Het is dichtbij de universiteit, maar te donker en vervallen voor studenten. Studentendisputen komen soms binnen in luidruchtige groepen, maar ze blijven nooit lang. Het is niet hun soort caf´. Ik nam een barkruk naast een vreemdeling die zich meteen voorstelde, brutaal vriendelijk, typisch iemand uit het Mid-westen. "Bruce Carter, systeemingenieur aan het Centrum voor Creatieve Computerkunde van de Universiteit van Notre Dame," zei hij.

"Aangenaam, Bruce. Heb je het gehoord over Leopard?" Ik zat te vissen, maar misschien was er nog iets dat ik aan mijn klant kon doorbrieven.

"Jep. Het beïnvloedt ons niet zoveel, omdat we, toen we nog dachten dat de verschijning van Leopard in juni zou plaatsvinden, al vonden dat we al echt aan het uiterste einde van ons schema voor testen en in gebruik nemen tijdens deze zomer zouden zitten. Dus hadden we strategisch besloten om het nog een jaartje langer bij Tiger te houden, op de bestaande apparatuur, voor de studio's en openbare computerzalen."

Hij pauzeerde om een lange slok van zijn bier te nemen, en een vaste klant kwam aan mijn andere zijde zitten. Andrew Laurence is systeemanalist aan de Universiteit van Californië in Irvine en hij helpt me zo nu en dan bij klussen. Hij had naar Bruce zitten luisteren en viel nu in.

"Bruce heeft gelijk. Voor degenen onder ons die het in gebruik nemen van apparatuur regelen, zoals voor personeelsleden en in practicumruimtes, is dit waarschijnlijk eerder een opluchting. Zulke installaties moeten gepland worden aan de hand van budgetten en hangen meer af van de leeftijd van de oude apparatuur dan van iets vluchtigs als de uitkomstdatum van een besturingssysteem. In deze gevallen willen de administrateuren liever niet de .0-versie gebruiken, ze geven er de voorkeur aan om te wachten op de onvermijdelijke .n-versie die het schip weer rechttrekt. Deze gecoördineerde opfrisacties worden doorgaans in de zomer uitgevoerd, dus het proces van bestellen vindt plaats tussen april en juni. Je kunt er een beetje mee smokkelen, bijvoorbeeld om te profiteren van het uitkomen van een bepaald stuk software, maar dan zit je wel aan die versie gebonden. Een opfrisbeurt voor een practicumzaal kan worden aangezet door de vereisten van bepaalde software, de staf vraagt er soms om. In dit geval zou dat zoiets als Final Cut of CS3 kunnen zijn, dus als of wanneer één van deze twee Leopard nodig heeft, dan zal een practicumzaal opgefrist worden om te kunnen volgen."

Ik kocht nog een biertje voor beiden, en ging weer zitten om te luisteren terwijl zij doorgingen met hun uitleg. Universitaire computerjongens praten graag.

Andrew vervolgde: "Dus het uitstel betekent dat Leopard de computerpractica niet zal verstoren, de vervangingsplannen voor de machines niet door de war zal sturen, en dat alleen de gretige, individuele gebruikers voor de .0-bijl gaan. Niks mis mee, volgens mij."

Bruce stemde in. "Dit is eigenlijk beter voor de meeste schoolkalenders. Ik denk niet dat er veel, of zelfs maar één onderwijsklant gepland had om op Leopard over te gaan als het in juni was uitgekomen, en ik neem ook aan dat er vele zuchten van opluchting waren dat we niet midden in de zomer op nieuwe software overgaan die, ten minste op de nieuwe machines, een overgang naar 10.5 nodig maakt. We hebben er echt een hekel aan om met verschillende besturingssystemen tegelijk te werken. Dat hebben we een keer gedaan, toen de nieuwe G5's geleverd werden met Tiger, en hoewel het te doen is, houden we er niet van dat beheer en vermijden we het liever. Toen ik nog PLATO gebruikte..."

Ik onderbrak hem. Zodra lui zoals hij beginnen over oude computersystemen die ze nog gebruikt hebben, houden ze nooit meer op. Begrijp me niet verkeerd, ik vind het leuk om te luisteren, en soms krijg ik zelfs details te horen die me vooruithelpen in een zaak. Maar dat soort tijd had ik vanavond niet. "Dus waarom doet Apple dit?", vroeg ik. "Ik bedoel, ik weet dat het persbericht zei dat het was omdat het iPhone-project mankracht in beslag neemt die Leopard nodig heeft, maar was dat wel verstandig?"

Andrew knikte. "Ja. Met Apples huidige financiële diversiteit dankzij de iPod en iTunes denk ik niet dat het veel effect op ze zal hebben." Hij pauzeerde voor een snelle teug en Bruce zag zijn kans.

"Er wordt een hoop gekankerd dat de iPhone een voorkeursbehandeling krijgt ten koste van Leopard, maar het lijkt logisch om Leopard uit te stellen. Apple heeft met Tiger al een solide besturingssysteem en Leopard wordt eerder een verbetering dan een revolutie. Het is niet zo dat er door het uitstel een gat valt, tenminste niet vanuit het perspectief van iemand die niet op de hoogte is van Apple's plannen met het uitbrengen van hardware. Daarentegen zou uitstellen van de iPhone niet alleen een groot gat hebben veroorzaakt, maar een nog grotere deuk in hun publieke relaties."

Ik bedankte hen voor de roddels en begaf me naar de toiletten. Toen ik daar weer uit kwam, botste ik op een mij bekende, vrolijke ontwikkelaar, Ken Case van de Omni Group. Ontwikkelaars zijn voorzichtig met wat ze zeggen, omdat ze meer weten en Apple's woede vrezen. Maar ik vroeg hem toch of het uitstel van Leopard niet frustrerend was.

"Ja en nee", zei hij. "Leopard heeft een hoop prachtige mogelijkheden en we keken er echt naar uit om daarvan te profiteren in onze producten. Dus is het moeilijk om geduldig te wachten tot het verschijnt en daarna, als het eenmaal uitgekomen is, om te wachten terwijl onze klanten hun upgrades uitvoeren."

Hij gaf me een brede glimlach. "We houden update.omnigroup.com scherp in de gaten, die onder andere bijhoudt welke versie van Mac OS X onze klanten gebruiken. Als ze dat willen loslaten, natuurlijk." Hij leek tevreden over zichzelf, en vervolgde: "Maar hoezeer we ook naar Leopard uitkijken, het schrijven van goede software kost tijd en we zijn blij dat Apple de tijd neemt om een kwaliteitsproduct af te leveren in plaats van te haasten en een product uit te brengen voordat het af is. Ik ben ook blij dat we een complete versie van Leopard krijgen voordat het geleverd gaat worden, zodat we onze software ermee kunnen testen voordat onze klanten het beginnen te gebruiken."

Ik nam afscheid en ging terug de nacht in. Iedereen met wie ik tot nu toe had gesproken was blij over het uitstel. Ik vroeg me af of mijn klant ook zo blij zou zijn. En of ze me wel weer zou bellen, nu ik geen goede resultaten voor haar had.

Terwijl ik naar haar kantoor in het zakendistrict liep, ver weg van de ruigere wijken waar ik het grootste deel van mijn tijd doorbreng, kwam ik langs Tekserve, één van de weinige onafhankelijke Mac-winkels die er nog over zijn in de oude binnenstad. De winkel was gesloten, maar er zat een donkere schim op de stoep. Ik hield hem in het voorbijgaan vanuit mijn ooghoeken in de gaten. In mijn vak kun je nooit voorzichtig genoeg zijn.

Toen ik voorbij liep, riep de schim mijn naam. Ik draaide me snel om, met mijn vinger al aan de trekker van het warme staal in mijn zak. Het is niet altijd een goed teken wanneer me mensen me op straat herkennen. Maar mijn hand ontspande toen ik het silhouet herkende. Het was David Lerner, de eigenaar van Tekserve. Ik ging naast hem zitten. "Wat vind je ervan?", vroeg ik, wetende dat hij het meteen zou begrijpen.

"Persoonlijk ben ik teleurgesteld, omdat ik me verheugde op Time Machine." Dit was geen verrassing uit de mond van een man die zijn e-mail ondertekent met 'Moge je 1000 back-ups hebben en er nooit een nodig hebben'.

"Vanuit en bedrijfsstandpunt kan het uitstel zelfs als voordelig worden gezien want het scheidt het uitkomen van Adobe CS3 van de OS update en het lost de vaagheid op over de uiteindelijk verschijningsdatum van Leopard. Het voordeel is dat mensen die computeraankopen hebben uitgesteld nu waarschijnlijk niet langer wachten maar het nadeel is dat de verwachte verkoopstijging van machines door Leopard nu komt in wat normaal gesproken al onze drukste periode is in plaats van in onze doorgaans vrij rustige zomerperiode. Het betekent waarschijnlijk ook dat ontwikkelaars nu beter voorbereid zullen zijn met updates van hun programma's die volledig compatibel zijn met Leopard en zelfs gebruik maken van de nieuwe functies. Zoals Time Machine."

Ik mompelde instemmend. We zaten nog een paar minuten gebroederlijk op de trap en keken in de duisternis. "Je hebt daar betere verlichting nodig," zei ik. Hij bromde terug en ik groette hem.

Nog een bezoekje voordat ik naar huis kon gaan om mijn zorgen te verdrinken. Het licht was nog aan in het kantoor van de klant. ik had niet anders verwacht. Ik klopte en liet mezelf binnen. ik zag meteen dat ze alles al wist maar desondanks zag ze er ontspannen uit. Ik haalde mijn schouders op en vertelde haar wat ik had opgemaakt uit de antwoorden van de educatiemarkt en de ontwikkelaar en hoe de verkoper dacht dat de klanten zouden reageren. Ze luisterde aandachtig, keek me aan terwijl ik sprak. Toen ik klaar was zei ik, "Ik neem aan dat je mijn diensten nu niet meer nodig hebt" en draaide me om om weg te gaan.

Ze hield me tegen bij de deur. "Wacht. Natuurlijk was er nu geen weg meer terug, of liever, tot oktober niet meer. En zeker, net als David Lerner, maak ik me zorgen over de cash flow gedurende de zomer omdat we een flinke verkoop verwachtten van onze Leopard-titels." Ze was even stil en ik keek hoe het besluit over wat nu te zeggen over haar gezicht streek.

"Maar om eerlijk te zijn," vervolgde ze, "ben ik gewoon opgelucht. We hebben andere projecten op de plank en het uitstel betekent dat ik van de zomer op vakantie kan. Ik heb al in geen jaren een fatsoenlijke zomervakantie gehad." Ze keek op. "Ga jij wel eens met vakantie?"

Ik zei dat ik daar doorgaans geen gewoonte van maakte maar dat ik open stond voor het concept. Ze slikte en terwijl ze naar het tapijt keek, zei ze dat ze misschien over een paar maanden nog wat werk voor me had .

TidBITS wordt 17

Vandaag is het de 17de verjaardag van TidBITS, dat we onafgebroken hebben uitgegeven sinds 1990. Op vorige verjaardagen heb ik geschreven over onze prestaties, onze doelen, lessen die we geleerd hebben, en meer. Ik had gehoopt dit jaar enkele opmerkelijke nieuwe diensten en benaderingen van uitgeven te kunnen tonen, maar zoals zo vaak het geval is, ontwikkeling heeft langer geduurd dan verwacht, en dus is het openbare gezicht van TidBITS niet veel veranderd in het afgelopen jaar. Zoals Apple zei met het vertragen van Leopard, "We denken dat het het wachten zeer zeker waard is."

Maar zoals een 17-jarige in zijn of haar laatste jaar van high school, zich klaarmaakt voor afstuderen en vertrek naar de universiteit, zo is er een grote omwenteling aan de gang onder de oppervlakte. OP de universiteit is het mogelijk om jezelf opnieuw uit te vinden, en we hebben veel nagedacht en achter de schermen gewerkt om zeker te zijn dat de heruitvinding van TidBITS volgend jaar gebeurt. We hebben altijd geprobeerd om transparant te zijn over wat er gebeurt bij TidBITS; hier is een kijkje naar onze huidige inspanningen.

Site-verbeteringen -- Ter voorbereiding van een belangrijk herontwerp hebben we in stilte een paar nieuwe kenmerken op onze website uitgevoerd.

TidBITS redactiesysteem -- Een jaar geleden, in "Gezocht: een beter samenwerkingssysteem voor documenten" (03-04-2006), besprak ik wat we zochten in een document-samenwerkingssysteem. Hoewel minstens een project in een zeer vroegtijdig stadium is om een dergelijk systeem op te leveren, hadden we iets nodig dat vandaag al werkt. Gelukkig schoot Bare Bones Software te hulp met BBEdit 8.6, waarin een vergelijkingsfunctie zit op woordniveau, waardoor we twee versies van een document kunnen vergelijken en precies zien welke tekst veranderd is (de meeste diff-implementaties voor het weergeven van de verschillen tussen twee documenten werken op alineaniveau, niet op het niveau van woorden of karakters). En toen installeerde redacteur Matt Neuburg voor ons Subversion het systeem voor versiebeheer, een centrale opslagplaats en transfermechanisme.

BBEdit kan optreden als een Subversion-client, waardoor we de Subversion-clientprogramma's die er voor de Mac zijn niet hoeven te gebruiken. Geen van de mogelijkheden werkte goed voor degenen onder ons die geen programmeurs zijn. Maar zelfs BBEdit biedt geen bijzonder behulpzame interface naar Subversion. Na een tijdje ons gemopper aangehoord te hebben, schreef Matt een hulpprogramma voor ons dat de Subversion-workflow aanzienlijk verbetert vanuit BBEdit, door het op slot zetten en vrijgeven van artikelen voor zijn rekening te nemen. Het vereenvoudigt verder status-checks, verzorgt boodschappen en bestandsbeheer.

Nu kan ik, met Matt's hulpprogramma en BBEdit's ingebouwde functionaliteit, gemakkelijk een nieuw bestand toevoegen aan de centrale "repository", waar het voor redactieleden weer gemakkelijk te vinden is om te bewerken. Als ik met het bestand weer verder wil, kan ik kijken of iemand het op slot gezet heeft en als dat niet het geval is, zelf op slot zetten om er zeker van te zijn dat niemand tegelijkertijd ook veranderingen aanbrengt. Als ik het bestand eenmaal geopend heb, kan ik de versiegeschiedenis nakijken om te zien wie veranderingen aangebracht heeft en aantekeningen lezen over elke versie. Ik kan ook de huidige versie vergelijken met de laatste versie die ik gezien heb, voordat ik nieuwe veranderingen ga aanbrengen. Als ik klaar ben, kost het weinig moeite een toewijzingsbericht te maken, waarin mijn aanpassingen beschreven staan, het bestand vrij te geven en mijn veranderingen terug te sturen naar het hoofdexemplaar in de centrale repository. Het bestand is beschikbaar voor offline bewerken en kan ook gestuurd worden naar schrijvers buiten het systeem voor het controleren van bewerkingen.

Er is nog steeds ruimte voor verbeteringen, zowel aan de interface als aan het proces, maar dit systeem heeft geleid tot sneller, gemakkelijker en betrouwbaarder samen schrijven en bewerken. De volgende stap voor het samenwerking-redactiesysteem is het te integreren met het ander belangrijk onderdeel van onze infrastructuur, het TidBITS-publicatiesysteem.

TidBITS-publicatiesysteem -- Dat niemand blijkbaar de veranderingen aan TidBITS opgemerkt heeft sinds onze uitgave van 26 februari 2007, getuigt van de kwaliteit van het werk dat onze technische redacteur Glenn Fleishman aan het TidBITS-publicatiesysteem gehad heeft. Toen veranderde namelijk ons hele achter-de-schermen publicatiesysteem. Gedurende vele jaren stelden we elke uitgave met de hand samen in een enkel bestand en verstuurden dan dat bestand.

Nu voegen we artikelen toe aan het TidBITS-publicatiesysteem gedurende de week en als een artikel klaar is voor publieke consumptie, geven we het alleen maar een andere status, waardoor het beschikbaar komt op onze homepage onder het kopje ExtraBITS. Deze aanpak is onderdeel van onze algemene doelstelling om af te stappen van de gedachte dat TidBITS één uitgave betreft. In het TidBITS-publicatiesysteem creëren we artikelen en combineren deze in een uitgave, terwijl we in het verleden een uitgave creëerden en deze dan opbraken in artikelen voor ons web-archief.

Op maandag gaan we, om een uitgave te genereren, eenvoudigweg door alle beschikbare artikelen heen die we al gepubliceerd of af hadden maar nog niet eerder als onderdeel van een uitgave, stellen de volgorde in voor de artikelen die we willen publiceren, voegen een samenvatting toe en drukken op een knop. In feite gaan we op de dag van publicatie nog steeds een aantal keer door de tekst heen om de schrijfkwaliteit te verbeteren, maar de inspanning om een uitgave te publiceren is enorm verminderd vergeleken met een paar maanden geleden.

Die mindere inspanning komt voornamelijk doordat we allemaal de neiging hadden het schrijven en redigeren uit te stellen tot het laatste moment, waar het nu veel gemakkelijker is om iets geschreven en op het web geplaatst te krijgen. Verder kunnen we allemaal redigeren wanneer het ons uitkomt, in plaats van dat werk uitstelen totdat het gebeuren moet. Omdat niemand van ons houdt van erdoor heen geslopen typefouten, zelfs niet op de webversie die voorafgaat aan de uitgave, is het des te waarschijnlijker dat artikelen al snel geredigeerd worden.

Blik vooruit -- Al deze inspanningen leggen een fundering waarop we in het komende jaar verder bouwen en we hopen dat je de verbeteringen nuttig zult vinden. We zorgen ervoor dat de veranderingen aan de e-mailedities van TidBITS minimaal zullen zijn, omdat we geen reden hebben te rommelen aan een succesformule. Maar, zoals we geleerd hebben van ons lezersonderzoek, de manieren waarop mensen hun informatie op het internet verkrijgen is aan verandering onderhevig en wij moeten ook met de tijd mee veranderen. Dat is prima, maar zoals een student die over een collega nadenkt, zijn we zowel opgewonden als een beetje bang voor alle mogelijkheden.

Recente onderwerpen in TidBITS Talk, 16 april 2007

[De discussies waarnaar verwezen wordt zijn in het Engels, daarom hebben we de titels niet vertaald - Tb-NL.]

Leopard delayed until October -- Wat denken de mensen over Apple's vertraging om Leopard de deur uit te krijgen? (35 berichten)

Google calendar/OSX contextual menu -- Een update voor Google's Gmail Notifier voegt een contextueel menuding toe voor Google Calendar. Hoe kom je daar van af, en demonstreert Google's stille invoering dat het bedrijf kwaadaardig bezig is? (2 berichten)

Spotlight enhancements -- Gebruik van Spotlight zoekvragen kun je benaderen via de commandoregel die niet in Spotlight's interface verschijnen; Matt Neuburg's NotLight gereedschap maakt ze makkelijker toe te passen. (4 berichten)

Google "Driving" Directions -- Google's maps demonstreren dat de kortste afstand tussen twee punten een rechte lijn is; laat die kleine oceaan je niet afschrikken om van New York naar Parijs te rijden. (10 berichten)

Online Backup Options Expand -- Volgend op het artikel van Joe Kissell over het bestaande areaal van online backup-diensten, wijzen lezers op enkele andere diensten die ze waarderen. (5 berichten)

Dit is TidBITS, een gratis wekelijkse technologie-nieuwsbrief met recent nieuws, bekwame analyse, en grondige besprekingen voor de Macintosh- en internet-gemeenschappen. Geef het gerust door aan je vrienden; beter nog, vraag of ze een abonnement willen nemen!

Niet-winstgevende en niet-commerciële publicaties en websites mogen artikelen overnemen of een link maken als de bron duidelijk en volledig vermeld wordt. Anderen gelieve ons te contacteren. We kunnen de precisie van de artikelen niet garanderen. Caveat lector. Publicatie-, product- en firmanamen kunnen gedeponeerde merken zijn van hun ondernemingen.